در ایران مانند سایر کشور ها اختلافات خانوادگی در دادگاهی تخصصی تحت عنوان دادگاه خانواده، بررسی می‌ شوند. به دعاوی خانواده در دادگاه خانواده مطابق قانون آیین دادرسی مدنی و قانون حمایت از خانواده و آیین نامه‌ های مربوطه رسیدگی می‌ شود. دادگاه‌ های خانواده در حقیقت از جمله دادگاه‌ های حقوقی هستند که اختصاصا رسیدگی به اختلافات خانوادگی را بر عهده دارند. وجود یک قاضی زن به عنوان قاضی مشاور جهت ارائه مشاوره و نظر خود به رئیس شعبه، مطابق قانوان حمایت از خانواده الزامی است. در این مقاله به بررسی دعاوی خانواده و مهم ترین قوانین حاکم بر حقوق خانواده می‌ پردازیم، تا انتهای مطلب همراه ما باشید.

تعریف دعاوی خانوادگی

دعاوی خانواده همانطور که از اسم آن مشخص است به آن بخش از اختلافات خانوادگی گفته می‌ شود که مربوط به کانون خانواده است. هنگامی که زن و مرد باهم ازدواج می کنند و تشکیل خانواده می‌ دهند و پس از تولد فرزند، به ترتیب نقش‌ های همسر و پدر و مادر در کانون خانواده شکل می‌ گیرد. هر یک از این نقش‌ ها در خانواده دارای وظایفی هستند که باید آنها را به خوبی انجام دهند. اگر هر یک از طرفین وظایف ناشی از زوجیت را انجام ندهند، مسئول بوده و باید پاسخگو باشند و طرف مقابل نیز در جهت الزام شخص به انجام وظایف ناشی از ازدواج (زناشویی) می‌ تواند به دادگاه خانواده مراجعه کند.

دعاوی خانواده مربوط به خانواده مطابق قانون دارای انواع مختلفی هستند که در ادامه به بررسی انواع دعاوی خانوادگی می‌ پردازیم.

انواع دعاوی خانواده

مطابق ماده 4 قانون حمایت از خانواده، دادگاه خانواده صلاحیت رسیدگی به داوی ذیل را دارا می‌ باشد:

1. انحلال نکاح یا طلاق

انحلال نکاح یا عقد همان طلاق است که به  عنوان دعاوی خانواده یاد شده و دارای انواع مختلفی از جمله طلاق به درخواست مرد، طلاق به درخواست زوجه، طلاق توافقی، فسخ نکاح، بطلان عقد نکاح و بذل مدت ، می‌ باشد.

2. مهریه

مهریه مال یا شی است که مالیت داشته و در هنگام ازدواج با توافق طرفین تعیین و به ذمه زوج است. امروزه یکی از مصادیق اصلی دعاوی خانواده، مهریه می‌ باشد.

3. شروط ضمن عقد نکاح و ازدواج

در حقیقت ازدواج یک قرارداد است و طرفین می‌ توانند هر شرط مشروعی را ضمیمه ازدواج کرده و برای انجام آن ضمانت تعیین کنند.

4. شرط ازدواج مجدد برای مرد

مرد حق ازدواج دائم بدون اذن همسر اول را ندارد، به موجب این قانون چنانچه با وجود همسر اول مردی قصد ازدواج دوم را داشته باشد، همسر اول باید به دادگاه خانواده مراجعه کند که این خود یکی از موارد دعاوی خانواده می‌ باشد.

5. حضانت و ملاقات طفل، لغو حضانت

حضانت به معنی نگهداری و مراقبت از فرزند است که حضانت تا پایان سن 7 سالگی با مادر و پس از آن تا سن بلوغ بر عهده پدر است. در زمانی که یکی از والدین عهده‌دار حضانت است دیگری یا با توافق یا حکم دادگاه خانواده حق ملاقات دارد. گرفتن حضانت و لغو آن همراه یکی از انواع دعاوی خانوادگی است که در دادگاه دارای شروط و قوانین خاص خود می‌ باشد.

6. نفقه

پرداخت هزینه‌ های زندگی یا همان نفقه، از سوی مرد الزامی است. در صورت عدم پرداخت نفقه، زوجه می‌ تواند از طریق دادگاه خانواده پیگیری نماید.

7. مطالبه نفقه ارقاب

منظور از نفقه ارقاب امکان مطالبه نفقه از سوی فرزندان به طرفیت پدر است. این مورد نیز از جمله دعاوی خانواده و در صلاحیت دادگاه خانواده می‌ باشد.

8. مطالبه و استرداد جهیزیه

منظور از جهیزیه اموال و اشیایی است که توسط زوجه و خانواده وی تامین می‌ شود. بعد از اینکه به هر دلیلی زن و شوهر در یک مکان زندگی نکنند و فارغ از اینکه ترک منزل توسط زن موجه باشد یا خیر، زن حق بردن جهیزیه خود به مکان دیگر را دارد و این اتفاق حتی قبل از وقوع طلاق نیز امکان پذیر است.

9. تهیه مسکن

زن می‌ تواند در صورتی که مدعی وجود خوف و ضرر به جان یا مال یا آبروی خود از سمت شوهر باشد از دادگاه تقاضا کند شوهر را مجبور و ملزم به تهیه یک مسکن جداگانه و مستقل یا به تعیین قانون گذار علی حده نماید.

• اثبات نکاح

زن یا مردی که ادعای وقوع عقد نکاح اعم از دائم یا موقت را داشته باشد اما سندی برای اثبات آن نداشته باشد و طرف نیز منکر وقوع عقد باشد، می تواند اثبات آن را از طریق دادگاه خانواده طلب کند.

• اجرت المثل ایام زوجیت

زوجه می‌ تواند بخاطر انجام کارهایی که از لحاظ شرعی و قانونی وظیفه انجام آن‌ ها را ندارد و به دستور همسر خود آن‌ ها را انجام می‌ دهد، حقی را از همسر خود از طریق دادگاه خانواده مطالبه کند.

• نسب و عزل قیم

کسی که ولی قهری یا پدر و جد پدری ندارد و صغیر است، یا از دوران صغر خارج شده ولی حکم رشد وی هم صادر نشده برای انجام امور مالی و اداره اموال نیاز به قیم دارد. اصولا دادسرای ویژه سرپرستی با در نظر گرفتن مصلحت فرد، یکی از نزدیکان را به عنوان قیم وی تعیین می‌ کند. چنانچه بعدا عدم صلاحیت قیم وی اثبات شود، با ارائه دادخواست به دادگاه خانواده می‌ توان نسبت به عزل قیم اقدام کرد.

دادگاه خانواده

همانطور که گفتیم، دادگاه ذی الربط در رسیدگی به دعاوی خانواده، دادگاه خانواده است. در کنار این دادگاه، شورای حل اختلاف هم مسئول رسیدگی به بخشی از دعاوی خانواده است. هدف از این امر کاهش مراجعه به دادگاه‌های خانواده و افزایش احتمال سازش در میان اعضای خانواده است. لازم به ذکر است، زمانی می‌توان به شورای حل اختلاف مراجعه کرد که اختلاف خانوادگی به طور مستقل در این شورا مطرح شده باشد.

اگر دعاوی خانوادگی در دادگاه خانواده رای صادر شده باشد، دیگر امکان مطرح کردن آن در شورای حل اختلاف وجود نخواهد داشت.

از جمله دعاوی خانواده که در شورای حل اختلاف قابل بررسی است، می‌توان به نفقه، مهریه یا جهیزیه تا سقف 20 میلیون تومان اشاره کرد. در این شرایط شورای حل اختلاف می‌تواند با ارائه مشاوره و صحبت کردن با طرفین، دعاوی خانوادگی را برطرف سازد. به صورتی که مبالغ بالاتر باشد و عدم سازش بین افراد به وجود بیاید، پرونده دعاوی خانواده به دادگاه خانواده ارجاع داده خواهد شد.

در واقع وظیفه اصلی شورا ایجاد صلح و سازش بین طرفین است ولی اگر سازش ایجاد نشد در موادری که شورا صلاحیت دارد اقدام به صدور رای می‌کند، در غیر این صورت با صدور قرار عدم صلاحیت پرونده را به مرجع صلاحیت دار می‌فرستد.

اگر طرفین دعوا زوجین باشند، دعاوی خانواده باید در محل اقامت آنها مطرح شود. درصورتی که زوجین در خارج از کشور اقامت داشته باشند و دعوای آنها بر سر مسائلی مانند مهریه، نفقه، فسخ نکاح یا جهیزیه باشد، دعاوی خانواده در دادگاه تهران مطرح خواهد شد.

علاوه بر محل اقامت، امکان برگزاری دادگاه خانواده در شهری که زوجین در آن نکاح انجام داده اند نیز وجود دارد. به عنوان مثال، اگر زوجین ساکن تهران بوده اما نکاح آنان در یزد بوده است، امکان طرح دعوا در هر یک از شهرهای یزد یا تهران وجود دارد. به طور کلی امکان طرح دعوا در شهری که طرفین توافق داشته باشند، وجود دارد. برای دعاوی اموال غیر منقول نیز دعوا در محل وقوع ملک مطرح خواهد شد.

در شهرستان‌هایی که دادگاه خانواده به صورت مستقل وجود نداشته باشد، رسیدگی به دعاوی خانواده در دادگاه‌های عمومی صورت می‌پذیرد. بنابراین افراد ساکن در شهرستان برای رسیدگی به امور دعاوی خانوادگی، باید به دادگاه عمومی شهر خود مراجعه کنند.

جمع بندی

همانطور که گفتیم، با تشکیل خانواده هریک از اعضای خانواده دارای نقش‌ ها و وظایفی هستند که در صورت سرپیچی از آنها با قانون مواجه می‌ شوند. هرگونه اختلاف در کانون خانواده تحت عنوان دعاوی خانوادگی یاد می‌ شود و در دادگاه‌های مخصوصی تحت عنوان دادگاه دعاوی خانواده مورد بررسی قرار می‌ گیرند. مطابق موارد ذکر شده در بالا، اگر مشکلات شما در قالب یکی از موارد فوق می‌ باشد، می‌ توانید از طریق دادگاه خانواده در شهر محل سکونت خود، پیگیری نمایید.